Alimenty dla rodziców. Kiedy dorosłe dziecko powinno je płacić? Co zwalnia z płacenia alimentów?

Kiedy myślimy o alimentach, zazwyczaj myślimy o świadczeniach wypłacanych przez rodziców na rzecz małoletnich dzieci. Jednak prawo rodzinne przewiduje również sytuację odwrotną – gdy dorosłe, usamodzielnione dzieci są zobowiązane do finansowego wspierania rodziców. Staje się to szczególnie ważne w przypadku emerytów, którzy często znajdują się w trudnej sytuacji finansowej. Kiedy więc dorosłe dziecko powinno płacić alimenty swojemu emerytowanemu rodzicowi? Co zwalnia je z płacenia alimentów na rzecz rodziców?

Podstawa prawna obowiązku alimentacyjnego względem rodziców

Obowiązek alimentacyjny względem rodziców wynika wprost z przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z art. 87 tego kodeksu rodzice i dzieci są obowiązani szanować się i wspierać wzajemnie. Z kolei art. 128 stanowi, że obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w razie potrzeby także środków wychowania (obowiązek alimentacyjny) ciąży na krewnych w linii prostej oraz na rodzeństwie.

Co ważne, obowiązek płacenia alimentów rodzicom przez dzieci istnieje z mocy prawa, niezależnie od tego, czy został potwierdzony orzeczeniem sądu. Oznacza to, że dzieci powinny dobrowolnie wspierać finansowo swoich rodziców, gdy jest to konieczne, kierując się wdzięcznością i chęcią pomocy, bez konieczności interwencji organów sądowych.

Kluczowa przesłanka – rodzic w potrzebie

Dzieci są zobowiązane do płacenia alimentów rodzicom tylko w określonych okolicznościach. Zgodnie z artykułem 133 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, prawo do alimentów przysługuje tylko tym, którzy są w potrzebie. Jedynym wyjątkiem jest obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci, które nie są jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie.

Czym zatem jest ta niedostateczność, która stanowi podstawową przesłankę do ubiegania się przez rodzica na emeryturze o alimenty? Sąd Najwyższy w wyroku z 25 listopada 2021 r. (II USKP 89/21) stwierdził: „niedostateczność występuje wtedy, gdy uprawniony nie może w pełni zaspokoić swoich uzasadnionych potrzeb własnymi siłami, z własnych środków”.

Jak uzyskać alimenty

W praktyce oznacza to sytuację, w której emeryt otrzymuje świadczenia na tak niskim poziomie, że nie jest w stanie pokryć podstawowych kosztów utrzymania – zakupu żywności, leków czy opłacenia rachunków. Niedobór może również wynikać ze złego stanu zdrowia rodzica, co generuje dodatkowe koszty leczenia i rehabilitacji.

Co zwalnia rodziców z płacenia alimentów?

Warto podkreślić, że nie każda trudna sytuacja finansowa rodzica na emeryturze uzasadnia roszczenie o alimenty. Obowiązek płacenia alimentów nie powstanie, jeśli rodzic jest w potrzebie z przyczyn niezależnych od niego, na przykład gdy:

Nie podejmuje pracy, mimo że jest do tego zdolny.

Lekkomyślnie rezygnuje z zatrudnienia.

Nie ubiega się o należne mu świadczenia emerytalne lub rentowe.

Doprowadził do pogorszenia swojego stanu zdrowia przez własne zaniedbanie, np. uzależniając się od alkoholu i odmawiając leczenia.

Sąd może również oddalić pozew o alimenty na podstawie art. 5 Kodeksu cywilnego, jeżeli pozew stanowiłby nadużycie prawa. Może to nastąpić, gdy pozew o alimenty składa rodzic, który został pozbawiony władzy rodzicielskiej, porzucił dziecko lub dopuścił się innych nagannych czynów przeciwko dziecku lub rodzinie.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z 16 grudnia 1987 r. (III CZP 91/86): „W razie rażąco niewłaściwego postępowania osoby uprawnionej do alimentów, budzącego powszechną dezaprobatę, dopuszczalne jest oddalenie pozwu w całości lub w części ze względu na zasady współżycia społecznego”.

Wysokość alimentów dla rodzica seniora

Jeśli spełnione są warunki przyznania alimentów, pojawia się pytanie o ich wysokość. Zależy ona od dwóch głównych czynników:

Uzasadnionych potrzeb osoby uprawnionej (rodzica na emeryturze);

Możliwości zarobkowych i majątkowych osoby zobowiązanej (dorosłego dziecka).

Przy ustalaniu wysokości alimentów sąd analizuje każdy przypadek indywidualnie. Bada sytuację materialną rodzica, jego standard życia, stan zdrowia, wykształcenie i możliwości zatrudnienia. Jednocześnie ocenia sytuację materialną dziecka – jego dochody, majątek, a także własne zobowiązania (np. utrzymanie własnych dzieci).

Formy realizacji obowiązku alimentacyjnego

Warto zauważyć, że obowiązek alimentacyjny wobec rodzica na emeryturze nie musi przybierać formy wyłącznie świadczenia pieniężnego. Dorosłe dziecko może również realizować swój obowiązek poprzez:

Dostawa żywności.

Zakup leków.

Zapewnienie odzieży.

Dostawa paliwa.

Płacenie rachunków.

Zapewnienie opieki osobistej lub jej finansowanie.

Postępowanie prawne – gdy dobrowolne alimenty nie przynoszą rezultatu

Jeśli dzieci nie wywiązują się dobrowolnie z obowiązku alimentacyjnego, a rodzic-emeryt znajduje się w potrzebie, może dochodzić swoich praw na drodze sądowej. Należy wówczas złożyć pozew o alimenty do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania pozwanego lub uprawnionego.

Roszczenie powinno spełniać wymogi formalne i zawierać dowody potwierdzające powstanie niedoboru. Konieczne będzie przedstawienie dokumentów potwierdzających wysokość renty, koszty utrzymania, wydatki medyczne, a także danych o sytuacji materialnej dzieci.

Warto jednak pamiętać, że jeśli rodzic jest w związku małżeńskim, uzyskanie alimentów może być utrudnione. W takiej sytuacji małżonek jest pierwszym zobowiązanym do zapewnienia środków utrzymania.

Wzajemna odpowiedzialność w rodzinie

Obowiązek alimentacyjny dorosłych dzieci wobec ich emerytowanych rodziców nie jest bezwzględny. Powstaje tylko wtedy, gdy rodzic jest w potrzebie z przyczyn od niego niezależnych, a dziecko ma środki finansowe, aby go utrzymać.

Zarówno rodzice, jak i dzieci powinni być świadomi wzajemnych praw i obowiązków wynikających z więzi rodzinnych. W idealnej sytuacji dzieci wspierają swoich rodziców dobrowolnie, z poczucia wdzięczności i miłości, bez konieczności uciekania się do kroków prawnych. Jednak gdy taka pomoc nie jest udzielana dobrowolnie, prawo przewiduje mechanizmy umożliwiające emerytowanym rodzicom ubieganie się o należne im wsparcie finansowe.